حماسه چیست؟

علوم انسانی

حماسه چیست؟
حماسه (Epic) در لغت به معنی «دلیری و سختی در کار» است و در اصطلاح، شعر بلند روایی است درباره‌ی کردار پهلوانان و رویدادهای قهرمانی در جهان باستانی یک ملت، که می‌تواند نمایش‌دهنده‌ی افتخارات آن‌ها باشد. از آنجا که حماسه‌های کهن و قدیمی سینه‌به‌سینه نقل شده، دوران پیش از تاریخ را هم روایت می‌کنند و معمولاً حتی به کشف آتش، فلز، نبردهای اولیه و به طور خلاصه روند رشد یک ملت می‌پردازند. این گستردگی موضوعات حماسه باعث می‌شود انواع گوناگونی را دربربگیرد، از جمله: طبیعی، ملی، اساطیری، پهلوانی، مصنوع، تاریخی و... .

حماسه از کجا آمده است؟
اسم دیگر حماسه، شعر پهلوانی است و به صورت قصه‌ها و افسانه‌هایی شفاهی با شرح پهلوانی‌ها، عواطف گوناگون مردم روزگار را برمی‌انگیخته و مظاهر میهن‌دوستی و فداکاری آن‌ها را بیدار می‌کرده و به جنگ با تباهی و سیاهی‌ها می‌پرداخته. این قصه‌ها سینه‌به‌سینه منتقل شده و بعدتر به صورت مکتوب درآمده است. اصولاً حماسه به مقتضای زمان نگارش تغییراتی می‌کند و در لایه‌هایی از منطق و آیین و رسوم همان عصر پوشیده می‌شود. حماسه را بیان‌کننده‌ی آرمان‌های هر ملت نیز می‌دانند.
ارسطو نظریه‌پرداز یونانی، حماسه را در رده‌ای بعد از تراژدی قرار داد. در عصر رنسانس حماسه را از تمام انواع ادبی دیگر برتر می‌دانستند و امروزه هم، اگر ویژگی‌های سبکی کهن را در نظر نگیریم و به روح و درون‌مایه‌ی حماسی اثر توجه داشته باشیم، می‌توان بسیاری از شاهکارهای ادبی جهان را چه به نظم و چه به نثر در دسته‌بندی حماسه آورد؛ زیرا اثرپذیری از حماسه‌های کهن در آن‌ها مشهود است.

قهرمان حماسه کیست؟
قهرمان حماسه فردی است با اهمیت ملی و ویژگی‌های خارق‌العاده که می‌توان او را به‌نوعی یک ابَرانسان دانست، مثل آشیل در ایلیاد و رستم در شاهنامه. این قهرمانان در راستای پاسداری از سرزمین و ارزش‌های قومی - ملی خود تلاش می‌کنند.

ساختار حماسه چیست؟
حماسه یک شعر روایی بلند است که باید شرایط زیر را داشته باشد:
1. موضوع کاملاً جدی
2. زبان فاخر و لحن بسیار ادبی
3. بیان‌کننده‌ی سرنوشت یک قوم یا ملت
4. وسعت مکانی و جهانی داستان‌ها که تمامی یک جغرافیا یا سرزمین را دربرمی‌گیرد، مثل ایران و توران شاهنامه، سراسر حوزه‌ی مدیترانه در اودیسه، کل جهان با تقسیم‌بندی بهشت، زمین و جهنم در بهشت گمشده و...
5. پرداختن به اعمال داستانی که شامل اعمال یک اَبَرانسان یا همان قهرمان حماسه در صحنه‌های نبرد می‌شود؛ مانند اتفاقات جنگ تروآ در ایلیاد، نبردهای رستم و دیگر قهرمانان در شاهنامه، شورش فرشتگان در بهشت گمشده و...
6. حضور نیروهای فوق طبیعی مانند خدایان و موجودات فرازمینی مثل فرشتگان یا حیوانات ویژه در جریان حوادث.
7. تفاوت زبان فاخر حماسه با زبان گفتاری؛ زیرا منظومه‌های حماسی باید زبانی مناسب ماجراهای عظیم خود و اعمال پهلوانی و قهرمانانه داشته باشند.

هر حماسه دارای چهار زمینه‌ی داستانی، قهرمانی، ملی، خرق عادت است.
زمینه‌ی داستانی:
یکی از ویژگی‌های حماسه، داستانی بودن آن است؛ بنابراین حماسه را می‌توان مجموعه‌ای از حوادث دانست. با این که در حماسه مجموعه‌ای از وصف‌ها، خطبه‌ها و تصویرها وجود دارد اما همه‌ی این عناصر نسبت به داستانی بودن در مرتبه‌ی دوم قرار می‌گیرند.
زمینه‌ی قهرمانی:
بیشترین موضوع حماسه را اشخاص و حوادث تشکیل می‌دهند و وظیفه‌ی شاعر حماسی آن است که تصویرساز انسان‌هایی باشد که هم از نظر نیروی مادی ممتازند و هم از لحاظ نیروی معنوی. قهرمانان حماسه، با تمام رقتی که از نظر عاطفی و احساسی در آن‌ها وجود دارد، قهرمانانی ملی‌اند.
زمینه‌ی ملی:
حوادث قهرمانی که به منزله‌ی تاریخ خیالی یک ملت است در بستری از واقعیت‌ها جریان دارند، واقعیت‌هایی که ویژگی‌های اخلاقی نظام اجتماعی، زندگی سیاسی و عقاید آن جامعه را در مسائل فکری و مذهبی دربرمی‌گیرد. شاهنامه نیز تصویری است از جامعه‌ی ایرانی در جزئی‌ترین ویژگی‌های حیاتی مردم آن. در همان حال که با خواندن شاهنامه از نبردهای ایرانیان برای کسب استقلال و ملیت در برابر ملت‌های مهاجم آگاهی می‌یابیم؛ از مراسم اجتماعی، تمدن و مظاهر و مدنیت، اخلاق، مذهب و حتی خوشی‌های پهلوانان و بحث‌های فلسفی و دینی آنان نیز مطلع می‌شویم.
زمینه‌ی خرق عادت:
از دیگر شرایط حماسه، جریان یافتن حوادثی است که با منطق و تجربه‌ی علمی سازگاری ندارد. در هر حماسه‌ای، رویدادهای غیرطبیعی و بیرون از نظام عادت دیده می‌شود که تنها از رهگذر عقاید دینی عصر خود، توجیه پذیرند. هر ملتی، عقاید ماورای طبیعی خود را به عنوان عاملی شگفت‌آور در حماسه‌ به کار می‌گیرد و به همین خاطر در همه‌ی حماسه‌ها، موجودات و آفریده‌های غیرطبیعی در ضمن حوادثی که شاعر تصویر می‌کند، ظهور می‌یابند. در شاهنامه نیز وجود سیمرغ، دیو سپید، رویین‌تن بودن اسفندیار و عمر هزار ساله‌ی زال... عناصر و پدیده‌هایی‌اند که همچون رشته‌هایی استوار، زمینه‌ی تخیلی حماسه را تقویت می‌کنند.
از دیگر خصوصیت‌های کلی حماسه می‌توان به شکل‌گیری آن بعد از یک دوره‌ی نقل شفاهی، مبهم بودن زمان و مکان در اثر، تعلق داستان حماسه به لحظات تکوین یک جامعه، مبارزه برای آن و وجود یک هسته‌ی تاریخی با لعاب پررنگ افسانه و اسطوره، اشاره کرد.
مهم‌ترین ویژگی ادبی حماسه، وصف‌هایی زنده و شفاف‌اند که از ضروریات آثار حماسی است و عمدتاً توصفِ سپاه، نبرد، افراد، موجودات، مکان‌ها، خواسته‌ها، سوگواری و برخی پدیده‌های دیگر را دربرمی‌گیرند.

حماسه‌های کهن کدام‌اند؟
گیل‌گمِش - رامایانا - مهابهاراتا - ایلیاد - اودیسه - اِنه‌اید - شاهنامه - اسکندرنامه - خاوران‌نامه - ظفرنامه - شهنشاهنامه - گرشاسپ‌نامه - بانو گشسپ‌نامه - منطق‌الطیر

حماسه‌های مدرن کدام‌اند؟
کمدی الهی - بهشت گمشده - ملکه‌ی پریان - موبی‌دیک - جنگ و صلح - یولیسس (اولیس)