فانتزی چیست؟

علوم انسانی

فانتزی چیست؟
فانتزی یا خیال‌پردازی، گونه‌ای است که جادو و دیگر اشکال فراطبیعی را به عنوان عنصر اولیه‌ی طرح و توطئه، درون‌مایه یا فضای داستان استفاده می‌کند. در فانتزی قواعد و قوانین فیزیکی و طبیعی زیر پا گذاشته می‌شود و موجودات خیالی تصویر می‌شوند. این نوع ادبی معمولاً شامل سحر و جادو، حوادث خارق‌العاده، و موجودات ماورالطبیعه است.

فانتزی از کجا آمده است؟
با این که گونه‌ی فانتزی به شکل مدرن کمتر از دو قرن عمر دارد، شکل‌های سابق آن قدمتی مهم و طولانی دارند. عناصر گونه‌ی فانتزی و اسطوره‌ای که سرانجام این گونه و زیرشاخه‌هایش را ساختند، احتمالاً با حماسه‌ی «گیلگمش» و اولین نوشته‌های آدمیان آغاز شدند که در دوران بعد، بخشی از بزرگ‌ترین و مشهورترین ادبیات بشر را شکل دادند: ماجراجویی‌های خیالی، از «اودیسه‌»ی هومر تا «بیووُلف»، از «مهابهاراتا» تا کتاب «هزارویک شب»، از «شاهنامه» تا «افسانه‌های شاه آرتور» با پهلوانان شجاع، هیولاهای مرگبار و سرزمین‌های پنهانشان بسیاری از خوانندگان را در دنیای خیال فرو برده‌‌اند. اگر این‌طور به تاریخ فانتزی نگاه کنیم، تاریخ ادبیات و خیال‌پردازی آن‌قدر در هم آمیخته‌اند که نمی‌توان آنها را از هم جدا کرد.
تاریخ ادبیات خیال‌پردازی مدرن با جورج مک‌دونالد، نویسنده‌ی اسکاتلندی رمان‌هایی مثل «شاهدخت»، «گوبلین» و «فانتاستس»، آغاز می‌شود. گوبلین را بسیاری نخستین رمان فانتزی بزرگسالان می‌دانند. مک‌دونالد تأثیری بسیار زیاد بر جی. آر. آر. تالکین و سی. اس. لوئیس داشت. دیگر نویسنده‌ی بزرگ این عصر ویلیام موریس نام داشت؛ شاعری بزرگ که اواخر قرن نوزدهم چند رمان هم نوشت و مشهورترین‌شان «چاهی در انتهای جهان» است.
در ۱۹۵۰ ادبیات «شمشیر و جادوگری» خوانندگان زیادی یافته بود؛ زیرا کتاب‌های «کنان بربر» نوشته‌ی رابرت ای. هووارد و ال. اسپراگ دی کمپ و «فافرد و موش‌گیر خاکستری» نوشته‌ی فریتز لایبر به موفقیت بسیاری دست یافته بود. اما ظهور فانتزی والا، بیشتر از همه محبوبیت «هابیت» و «ارباب حلقه‌ها» اثر تالکین در دهه‌ی شصت میلادی، فانتزی را وارد جریان اصلی ادبیات کرد. مجموعه‌های دیگر مثل «سرگذشت نارنیا» نوشته‌ی لوئیس و «دریا-زمین» نوشته‌ی اورسلا لوگویین به محبوبیت این‌گونه استحکام بخشید. محبوبیت گونه‌ی فانتزی در قرن بیست‌ویکم ادامه یافت و پرفروش بودن کتاب‌های «هری پاتر» این را نشان می‌دهد.

ساختار فانتزی چگونه است؟
فانتزی به نوعی ارتباط اندکی با جهان واقعی، اشیاء و اندیشه‌ها دارد و از سویی دیگر با دنیای خیالی ‌پری‌ها، جن‌ها، غول‌ها، کوتوله‌ها ‌و دیگر پدیده‌های غیرواقعی سروکار می‌یابد تا جهانی رویاگونه و در عین حال به دور از واقعیت را ترسیم کند. درواقع ادبیات فانتزی در جهانی به نام ناکجاآباد می‌گذرد و غالب شخصیت‌ها غیرواقعی و باورنکردنی‌اند. در این آثار فیزیک و قوانین زمانی و مکانی برای جذابیت بخشیدن به اثر نادیده گرفته می‌شود. با این حال ادبیات فانتزی قلمرو وسیعی دارد که از رمان‌های وهم‌ناک تا دامنه‌ی آثار علمی- تخیلی را دربرمی‌گیرد.
نکته‌ای که معمولاً در بحث داستان‌های فانتزی مغفول می‌ماند، این است که گرچه داستان‌های فانتزی منطق واقعی ندارند، اما دارای منطقی مخصوص به خود هستند. ویژگی اصلی داستان‌های فانتزی، دارا بودن عناصر خیالی در فضایی خودبسنده است، فضایی که منطق و قوانین خاص خود را دارد که هرچند با منطق عادی دنیای ما متفاوت است، اما قوانین در داستان محترم شمرده می‌شوند. در این ساختار، داستان می‌تواند هر مکانی را شامل شود؛ شاید این مکان مخفی باشد، یا در جهان ظاهراً واقعی ما رخنه کرده باشد، یا شاید کاملاً در دنیایی خیالی و متفاوت رخ بدهد. در هر اثری عناصر نه فقط باید از قوانین پیروی کنند، بلکه به دلیل انسجام طرح و روند داستان، باید شامل محدودیت‌هایی باشد تا به قهرمانان و تبهکاران داستان اجازه بدهد با هم بجنگند. عناصر جادویی اگر بی‌قیدوبند استفاده شوند، ساختار داستان را مختل می‌کنند و اتفاق‌ها به‌درستی پیش نمی‌روند.
در قرن بیست میلادی این گونه به چند زیرشاخه تقسیم شده است:
تاریخ موازی:
تاریخ موازی یا تاریخ بَدل، نوعی از ادبیات خیالی است که در دنیایی به وقوع می‌پیوندد که تاریخش با تاریخ شناخته شده تفاوت دارد. این سبک این سؤال را مطرح می‌کند: «اگر تاریخ به گونه‌ای دیگر رخ می‌داد، چه می‌شد؟» بیشتر کارهای تاریخ موازی بر اساس رخدادهای واقعی تاریخ استوارند.
فانتزی پریان:
فانتزی پریان با استفاده از طرح‌ها و روایت‌های فرهنگ عامه شکل می‌گیرد و شخصیت‌هایی چون غول‌ها، جن‌ها، پریان و... در این داستان‌ها حضوری ملموس دارند.
فانتزی غلیظ:
فانتزی غلیظ که به جنگ حماسه‌ای خیر و شر در دنیایی تخیلی می‌پردازد، دنیایی مستقل یا به طور موازی با دنیای ما. «کمد، شیر، جادوگر» و «یاران حلقه» از نمونه‌های بارز این زیرسبک به شمار می‌روند.
فانتزی معاصر:
فانتزی معاصر شامل داستان‌هایی می‌شود که در دنیای معاصر و واقعی اتفاق می‌افتند و در آن‌ها جادو و موجودات جادویی وجود دارند. همچنین عناصر جادویی در این دنیاها باید به گونه‌ای باشد که از دید مردم مخفی بماند.
فانتزی اهریمنی:
فانتزی اهریمنی زیرسبکی است با عناصر سبک وحشت، اما در دنیایی به وقوع می‌پیوندد که زمان و مکانش به فانتزی غلیظ و شمشیر و جادو شباهت دارد. در این نوع، ترس به صورتی ماوراءالطبیعه به تصویر کشیده می‌شود. برای مثال داستانی در مورد یک مومیایی یا خون‌آشام که از مرگ برمی‌خیزد، به عنوان فانتزی اهریمنی شناخته می‌شود.
فانتزی عاشقانه:
طرح این نوع داستان دور روابط عاشقانه‌ی قهرمانان می‌گردد و عناصر فانتزی آن را شکل می‌دهند. اگرچه فانتزی عاشقانه می‌تواند جزوی از هر کدام از زیر سبک‌های فانتزی باشد، اما این سبک بیش از فانتزی بر عشق تمرکز می‌کند.
و دیگر زیرشاخه‌هایی چون فانتزی اسطوره‌ای، فانتزی شمشیر و جادو، فانتزی رفتارها، فانتزی پهلوانی، فانتزی تاریخی، فانتزی علمی و... .

فانتزی‌های کهن کدام‌اند؟
گیلگمش - هزارویک شب – اودیسه – مهابهاراتا – بیوولف – شاهنامه - کلیله و دمنه – امیرارسلان نامدار – ملک جمشید و... .

فانتزی‌های جدید کدام‌اند؟
پیترپن (جی. ام. باری) – پینوکیو (کارلو کلودی) – ماجراهای آلیس در سرزمین عجایب (لوئیس کارول) – جادوگر شهر اُز (ال. فرانک باوم) - داستان بی‌پایان (میشائیل انده) – ارباب حلقه‌ها ( جی. آر. آر. تالکین) – نارنیا (سی. اس. لوئیس) – نیروی اهریمنی‌اش ( فیلیپ پولمن) - هری پاتر ( جی. کی. رولینگ) – نغمه‌ای از آتش و یخ( جورج آر. آر. مارتین) – گرگ‌و‌میش (استفانی میر) – ماتیلدا ‌(رولد دال) – آتش دزد (تری دیری) – سنگ‌های قدرت (دیوید گمل) – کتاب گورستان (نیل گیمن) – پارسیان و من (آرمان آرین) – روز اول عشق (محمد محمدعلی) و... .