سخن ورزی

نمایش نامه "Wit" راجع به یک استاد ادبیات است که در بخش سرطان بیمارستان بستری شده و روزهای آخر زندگیش را می گذراند. Wit به معنای طنزی است که از بازی با کلمات ایجاد می شود، به کار بردن کلماتی که دو پهلو هستند (ایهام) ذهن ما را بین فهم های گوناگون از کلام سردرگم می کند و این سردرگمی فضایی بازیگوشانه ایجاد می کند.
فرض کنید که از کسی می پرسید: "ساعت چنده؟" و او در پاسخ می گوید: "فروشی نیست!" شما لحظه ای جا می خورید و سپس لبخندی بر لب شما می نشیند، این همان Wit است.
در نمایش نامه Wit مارگارت ادسن برخورد شاعران قرن هفدهم بریتانیا بخصوص "جان دان" با مسئله بحران وجودی را به چالش می کشد. این شاعران، مسائل بغرنج وجودی همچون مرگ (میرایی)، تنهایی، بی معنایی و مسئولیت بشری را چنان در هزار توی زبان چرخاندند که در نهایت زبان از نقش خود (دلالت) خارج شد و خود، تبدیل به موضوع خود شد. نکته جالب این است که #ژاک_لکان روانپزشک و روانکاو فرانسوی، موضوع روانکاوی را همین می داند:
رو کردن دست زبان، آنگاه که به جای این که دلالت گر (دال Signifier) باشد تبدیل به مدلول (Signified) شده است.
"لودویگ ویتگنشتاین" (فیلسوف و ریاضی دان اتریشی) نیز وظیفه فلسفه را "افسون زدایی" از زبان می داند و "ژاک دریدا" فیلسوف فرانسوی نیز زبان را به چالش می کشاند.
استاد ادبیاتی که در این نمایش نامه از مراحل پیشرفته سرطان رنج می کشد "ویویان بیرینگ" نام دارد. نویسنده در همین نامگذاری واژه ها را به استهزا می گیرد، چرا که Vivian به معنای "زنده" است و Bearing به معنای "بار و میوه دهنده" است در حالی که ویویان بیرینگ در حال مردن است و سرطان او در تخمدانش شکل گرفته است یعنی همان عضو بدن او که کار زایش را به عهده داشته و با تخمک هایش آغازگر زندگی بوده، حامل و باربر مرگ شده است!
"ویویان بیرینگ" در بیمارستان با پدیده جالبی مواجه می شود: زبان تخصصی پزشکان همان نقشی را به عهده می گیرد که زبان پیچیده و مغلق شاعران قرن هفدهم!
کادر پزشکی اصطلاحاتی فنی را به کار می گیرند که حامل بار احساسی نباشند، آن ها معادل هایی پیچیده را به جای درد و رنج و مرگ بیماران قرار می دهند، معادل هایی همچون "موربیدیتی و مورتالیتی". این چنین دیگر تبادل اطلاعات برای ما رنج ایجاد نمی کند و ما می توانیم راجع به چیزی گفتگو کنیم که با آن چه در عالم واقع رخ می دهد متفاوت است، ما به جای گفتگویی انسانی راجع به امری انسانی، به گفتگویی رایانه ای راجع به امری سلولی می پردازیم!
* * *
نمایش نامه Wit در سال ۱۳۸۳ نیز با نام "زیرکی" و با ترجمه رحیم قاسمیان توسط انتشارات نیلا منتشر شده است. این نمایش نامه نگاهی دوباره است به مسائل وجودی انسان و به کارکرد زبان.

دکتر محمدرضا سرگلزایی (روانپزشک)

مارگارت ادسن مارگارت "مگی" ادسون (متولد 4 جولای 1961) یک نمایشنامه نویس آمریکایی است. او در سال 1999 جایزه پولیتزر را دریافت کرد.